موسیقی بلوچی؛ پژواک تاریخ و احساس

سیستان و بلوچستان، سرزمین کهن جنوب شرق ایران در دل خود یکی از کهن‌ترین و اصیل‌ترین سبک‌های موسیقی کشور را جای داده است؛ موسیقی‌ محلی بلوچی که از عمق تاریخ تا روزگار معاصر، بیانگر زیست، احساس و جهان‌بینی مردمان این خطه است. به گزارش ایرنا، موسیقی محلی بلوچی یکی از اصیل‌ترین شاخه‌های موسیقی نواحی ایران و همچنین بخش‌هایی از پاکستان، افغانستان و هند است؛ موسیقی بلوچی همچون فرهنگ آن در پیوندی ناگسستنی با تاریخ و جغرافیای منطقه شکل گرفته و استمرار یافته است. این موسیقی بازتابی از زندگی اقوام بلوچ در گستره‌ای وسیع از کوه و کویر تا ساحل و دریاست؛ نغمه‌هایی که از دیرباز در آیین‌ها، کوچ‌ها، جشن‌ها و سوگواری‌ها شنیده و نسل به نسل منتقل شده‌اند. مجاورت این منطقه با پاکستان و افغانستان باعث شده است که در داد و ستدهای فرهنگی، موسیقی بلوچی بیشتر از موسیقی هند، پاکستان و تا حدی افغانستان تاثیر بپذیرد؛ مصداق بارز آن سازهایی مانند بِنجو، دونَلی، هارمونی و شیدی (نوعی سرنای بزرگ) بوده که از هند و پاکستان به موسیقی این منطقه وارد شده است. به گفته کارشناسان، موسیقی محلی بلوچی از منظر فرهنگی به ۲ حوزه «سرحد» و «مَکُران» تقسیم می‌شود که هر یک ویژگی‌های خاص خود را در ساختار آوازی و سازی دارند؛ در منطقه سرحد، موسیقی بیشتر بر پایه مقام «لیکو» استوار است، مقامی که با مضامین عاطفی و عاشقانه، غم هجران و رنج انسان را در قالب نغمه‌هایی ساده اما پرشور روایت می‌کند، در مقابل در منطقه مکران آواز «زهیروک» به معنای دل تنگی وجود دارد، به‌عنوان مثال وقتی مادری فرزندش را از دست می‌دهد یا از او دور است در فراقش زهیروک می‌خواند. در بخش موسیقی سازی، تنوع چشمگیری از سازهای بومی در استان سیستان و بلوچستان دیده می‌شود؛ از «دونلی» که صدای آن در کوه و بیابان می‌پیچد تا «قیچک»، «رباب»، «بنجو»، «تنبورک» و سازهای چون «دهلک»، «طشت» و «کوزه» هر یک از این سازها نه‌تنها ابزاری برای موسیقی، بلکه نشانه‌ای از ارتباط مردمان بلوچ با طبیعت و بیانگر ذوق و خلاقیت فرهنگی آنان هستند. چهره‌هایی همچون استاد شیرمحمد اسپندار، دونلی‌نواز نامدار و از برجسته‌ترین حاملان موسیقی مکران در حفظ و انتقال این میراث نقش مهمی ایفا کرده‌اند؛ این موسیقی در عین سادگی از پیچیدگی‌های احساسی و زیبایی‌شناسی منحصربه‌فردی برخوردار بوده که آن را به یکی از میراث‌های زنده و ارزشمند موسیقی نواحی ایران بدل ساخته است. سید مهدی حسینی، کارشناس موسیقی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا به بررسی پیشینه، ساختار و ویژگی‌های موسیقی بومی بلوچی و تبیین تفاوت‌های نغمه‌ها و مقام‌های موسیقی در ۲ ناحیه فرهنگی سرحد و مکران پرداخت و به جایگاه سازها و آوازهای کهن این دیار در میراث معنوی ایران اشاره کرد. ایرنا: موسیقی بلوچی از منظر تاریخی و فرهنگی چه جایگاهی در میان موسیقی‌های بومی ایران دارد؟ حسینی: موسیقی بلوچستان از کهن‌ترین گونه‌های موسیقی محلی ایران است و می‌توان گفت که ریشه‌های آن به اعماق تاریخ این سرزمین بازمی‌گردد. این موسیقی نه‌تنها جنبه هنری دارد بلکه بخشی از زندگی اجتماعی مردم است؛ صدای ساز و دهل، قرن‌هاست که در جشن‌ها، آیین‌های مذهبی و حتی مناسک روزمره مردم بلوچ حضور دارد و در واقع به نوعی زبان ارتباطی و احساسی مردم محسوب می‌شود. ایرنا: مقام «لیکو» به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین نغمه‌های بلوچستان چه ویژگی‌هایی دارد؟ حسینی: لیکو در حقیقت مهمترین مقام موسیقی آوازی در نواحی سرحد در استان سیستان و بلوچستان است. این مقام یک بیت موزون غمگین قافیه‌دار و مصرع‌های ده‌هجایی دارد و مضمون آن بیشتر عاشقانه، غم‌انگیز و احساسی است؛ لیکو روایتگر دلتنگی، هجران، فقدان و گاه حسرت انسانی است. بسیاری از آوازهای بلوچی همچون «لیلو» (لالایی) و «مونگ» (بامویه) بر پایه همین ساختار شکل گرفته‌اند؛ در هر ناحیه، لیکو رنگ و حال خاص خود را دارد که برای نمونه، لیکوی سرحدی در زاهدان و خاش با لیکوی بم‌پشتی در سراوان یا لیکوی دلگانی در ایرانشهر از نظر لحن و فضا متفاوت است. سرحدزمین و مکران ۲ بستر فرهنگی متمایز اما مکمل در استان سیستان و بلوچستان‌ هستند که این تفاوت‌ها در حقیقت، تنوع فرهنگی مردم بلوچ را بازتاب می‌دهند و به غنای موسیقی نواحی ایران می‌افزایند، آواز «زهیروک» نماد موسیقی مکران است ایرنا: استاد شیرمحمد اسپندار چه نقشی در ماندگاری موسیقی بلوچی داشته‌اند؟ حسینی: استاد اسپندار از چهره‌های بی‌بدیل موسیقی نواحی ایران است و با تسلط بر ساز دونلی و توانایی در اجرای آواز زهیروک، موسیقی بلوچی را در سطح ملی و بین‌المللی مطرح کرد. آنچه استاد اسپندار را متمایز می‌کند ترکیب مهارت فنی، صدای خوش و درک عمیق او از موسیقی بومی است، به‌واقع، او میراث‌دار و نگهبان اصالت موسیقی مکران است. ایرنا: موسیقی‌سازی بلوچی چه گستره و جایگاهی دارد؟ حسینی: موسیقی‌سازی بلوچی مجموعه‌ای از صداها و سازهای متنوع است که هر یک ریشه در زیست بومی منطقه دارند. سازهای زهی مانند قیچک، رباب و سرود در کنار سازهای مضرابی همچون بنجو و تنبورک، بخشی از این مجموعه‌ هستند و در کنار این‌ها، سازهای کوبه‌ای مانند دهلک، طشت و کوزه وجود دارند که ریتم زندگی و کار روزمره مردم را بازتاب می‌دهند. ایرنا: چه اقدام‌هایی برای پاسداشت و انتقال این میراث به نسل‌های آینده ضروری است؟ حسینی: مهمترین اقدام، مستندسازی و مکتوب‌سازی این میراث است. بخش عمده‌ای از موسیقی بلوچی به‌صورت شفاهی منتقل شده و اگر امروز ثبت و آموزش داده نشود در معرض فراموشی قرار می‌گیرد. ایجاد آرشیوهای صوتی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی، حمایت از هنرمندان بومی و تولید آثار شنیداری و تصویری از اجراهای سنتی، می‌تواند در حفظ این گنجینه مؤثر باشد؛ موسیقی بلوچی نه تنها بخشی از فرهنگ محلی بلکه جزیی از هویت فرهنگی ایران است و باید با نگاه ملی از آن صیانت شود.