پوستر قیصر؛ سمفونی بصری عباس کیارستمی بر میثاق سینما

***المیرا ندائی** تراژدی انتقام‌جویانه‌ی مسعود کیمیایی - قیصر (۱۳۴۸)- موفقیتی بزرگ در گیشه سینمای ایران و اثری کالت در میان ایرانیان است؛ روایتی که نه تنها تحولی «نئورالیستی» است، بلکه احیاگر ارزشهای ایرانی-ملی در سینمای فارسی نیز هست. اگرچه به زعم عده‌ای این «موج نو» حرکتی به سمت یک ایدئولوژی آنارشیستی بود، اما با گذشت نزدیک به ۶ دهه از اولین اکران این اثر، «قیصر» توانست نسل‌های پس از خود را درگیر تحلیل و درک مفاهیم سنتی ایرانی کند و آنان را با مفهوم واژه‌ی «لوطی گری» در اواخر دهه ۴۰ هجری خورشیدی آشنا سازند، واژه‌ای که مبین «عیاری» و هم‌تراز «مردانگی» بود. پوستر این اثر نیز به نوبه خود پوستری آوانگارد بود که توسط زنده‌یاد عباس کیارستمی طراحی شد؛ یک اثر نمادین، نه فقط به‌خاطر زیبایی بصری‌اش، بلکه به‌ دلیل عمق نشانه‌شناسانه عناصرش. این طراحی، با ترکیبی ظریف و هوشمندانه و رویکردی کاملأ متفاوت نسبت به آنچه پیش‌تر در طراحی پوستر فیلم‌های فارسی آن دوران مرسوم و متعارف بود، به نوبه‌ی خود «موجی نو» در طراحی پوستر محسوب می‌شد. به پاس زنده‌یاد عباس کیارستمی به تحلیل پوستر «قیصر» اثر مسعود کیمیایی می‌پردازیم. 🔘 مزیت‌های رقابتی چشمگیر که منجر به محبوبیت و ماندگاری این پوستر شد: - نوآوری گرافیکی و زبان بصری موج نو: پوستر با استفاده از طراحی مینیمال نمادگرا و گرافیک فشرده و تاثیرگذار—کلاه، چاقو، فضای منفی و حالت چهره‌ها—ساختاری متفاوت با تبلیغات تصویری رایج آن زمان ارائه کرد و جنبه‌ای هنری به گرافیک فیلم افزود. - تمرکز بر قهرمان ضدقهرمان: قیصر، شخصیتی نوظهور در سینمای آن دوره بود؛ قهرمانی خشن، متأثر از قراردادهای اجتماعی سنتی، نه عاری از ضدارزش‌ها. پوستر، این «ضدقهرمان» را با قرار دادن مستقیم چهره وثوقی داخل تیغه چاقو برجسته کرد. این ساختار تصویری احساسی قوی منتقل می‌کرد. به بیانی دیگر تنها صحنه‌ای از فیلم نیست، بلکه شخصیت را به نماد تبدیل کرد. - بازتاب حس انتقام و خشونت جمعی: چاقو، فضای منفی و رنگ قرمز آغشته به خون، نمادی از انتقام درونی شخصیت است و این ترکیب در پوستر، ارتباطی مستقیم با حالات روانی فیلم و فرهنگ مردانگی متعارف آن دوره برقرار کرده است . این نوع نمادسازی با تمایلات روشنفکری ضدمدرن عصر مطابقت داشت و باعث هم‌ذات‌پنداری مخاطبان جوان شد. تفاوت جذاب این پوستر با پوسترهای رایج در انتخاب رنگ، فرم و ساختار طراحی چشمگیر بود و در خاطر ماند. • میراث فرهنگی و فروخوردگی اجتماعی: «قیصر» به‌عنوان نقطه عطف موج نو شناخته می‌شود و نقد اجتماعی آن—مردسالاری، عدالت فردی، انتقام‌جویی—علی‌رغم سانسور، با حمایت روشنفکران و توده مردم موفق به کسب سرمایه اجتماعی شد. تا جاییکه این پوستر در ذهن مخاطب حک شد و تبدیل به نماد تصویری جنبش فرهنگی و اجتماعی آن دوره شد . این تمایزات‌ باعث شدند پوستر قیصر از همان ابتدا فراتر از تبلیغات صرف ظاهر شود و به یک اثر هنری مستقل تبدیل گردد همین ویژگی‌ها، پوستر قیصر را نه‌فقط به یک تبلیغ موفق، بلکه به نماد تصویری یکی از بزرگ‌ترین تحولات فرهنگی و سینمایی ایران بدل کرد. تأثیر آن تا امروز در بازسازی‌ها، بازنشرها و تحسین منتقدان قابل حس است. 🔘 تحلیل چهره‌نگارانه نشان می‌دهد که پوستر تا چه حد هنرمندانه توسط زنده یاد کیارستمی روایت تصویری داستان را فشرده و نمادین کرده است. - کلاه بزرگ و قدیمی‌مردانه اولین جلوه‌ی نمادین است که بلافاصله حس شخصیت «قیصر»، مردی سنتی را منتقل می‌کند، مردی در مرکز تراژدی. این کلاه نمودی از اقتدار، مرموز بودن و تعلق به مردان قدرتمند خیابانی آن دوران است. کلاه در تصویرسازی‌های noir و فیلم‌های کلاسیک جنایی، نماد هویت خلافکار یا قهرمان تیره‌رو محسوب می‌شود؛ این نشان می‌دهد که سفر ِ قیصر در مسیری تاریک و مستقل از قانون رخ می‌دهد. در نمادگرایی مفهومی و بصری، قهرمان انتقام جو که مصمم بر اجرای عدالت به روش خود و نه قانون، و درگیر خشونتی نهادینه است، در مرکز تصویر و در ابعادی بزرگتر از سایر چهره ها به تصویر کشیده میشود. نماد یا نمادهای قربانی‌بودن، در پایین تصویر جای دارند، و سایر شخصیت‌های وابسته و مرتبط با تراژدی که در واقع نماد چالش‌ها و وقایع ضد قهرمانانه، خصومت، و حمایت هستند در مقابل قهرمان در بالای پوستر جای می‌گیرند. به طور مثال، چهرۀ زن فیلم -پوری بنایی-در پایین تیغه قرار گرفته است، جایگاهی مرتبط با بخشی از تراژدی شخصیتی و قربانی‌بودن. این تصویر، نماد زنان آسیب‌دیده در فیلم است؛ هم‌پیوند با نماد «خون/قرمز» پای تیغه است. این چیدمان تصویری، نمادی از نقش آن‌ها در شروع انتقام قیصر است. حضور او به‌عنوان یکی از اعضای خانواده نشان‌دهندۀ انگیزه احساسی و عاطفی قیصر است، آهنگی انسانی پشت قهرمانی خشونت‌خیز. - از منظر تایپوگرافی و فونت، انتخاب رنگ قرمز برای کلمه «قیصر» هم‌خوان با رنگ پایین تیغه است و نگاه را دوباره به سمت خشونت و تراژدی شخصیت هدایت می‌کند. ضخامت فونت حس قدرتمندی و دراماتیک بودن را منتقل می‌کند. استفاده از فونت فارسی سنتی در طراحی تایپوگرافی احترام به سنت و فرهنگ ایرانی آن دوره را نشان می‌دهد؛ با این وجود، کنترل‌شده و قوی به چشم می‌آید. - از منظر تحلیل نمادپردازی چهره‌ها، چهره‌هایی داخل تیغه یادآور سکانس‌های کلیدی فیلم هستند که سرنوشت‌شان با قیصر و چاقوی عدالت‌خواهی او درهم‌تنیده‌اند. -ترتیب عمودی و مفهوم روان‌شناختی: بالا: چهره‌هایی که انگار منشأ آسیب‌اند یا نقش تهدید دارند. پایین: قربانیان، انگیزه‌ها یا نقطه عاطفی داستان. -کنتراست نور و احساس: چهره قیصر با کنتراست بالا و نور تیز، نشانگر تمرکز و قدرت است. در حالیکه چهره‌های زنانه و فرعی با نور ملایم‌تر یا مبهم، نماینده آسیب‌پذیری، تردید یا سایه‌های معنوی هستند. - از منظر زاویه سر، نگاه، حالت چشمها و ابروها، کج بودن سر و نگاه به‌سمت بالا یا به‌سمت تیغه نشان‌دهنده تفکر، ترس یا آرزوی کمک است. ترکیبی از امید و ناامیدی؛ نگاه پوری بنایی با نگاه قیصر ارتباط می‌یابد. ابروهای کمی بالارفته و چشم‌هایی باز، نشان‌ دهنده اضطراب عاطفی و احساسات زخم خورده هستند که به کمک نور ملایم‌تر روی چهره او، ذهنیتی لطیف، درونی و آسیب‌دیده را به نمایش میگذارند تا جاییکه مخاطب می‌پذیرد که او درگیر رویدادهای خشن فیلم بوده و بخشی از تراژدی است. این در حالی است که چهره‌های فرعی، کمی به پهلو یا سرکج قرار دارند، که نمادی از اعلان خطر، خلاف‌کاری یا تهدید همراه با خصومت است. این زاویه نشان می‌دهد که آدم‌هایی هستند که کانون توجه را به خود جذب می‌کنند اما نه کامل. نور مبهم و سایه بر چهره‌های فرعی، حس عدم‌قطعیت، تهدید و حضور تهدیدآمیز آن‌ها را تقویت می‌کند. چهره‌های فرعی به‌خوبی با ترکیب‌بندی عمودی چاقو هم‌نشینی دارند، گویی سرنوشت آن‌ها نیز با سرنوشت قیصر گره خورده، اما نقش‌شان بیشتر در ایجاد تنش و شروع حرکت اوست. در جهان قیصر، انتقام و حفظ ناموس – بر مبنای سنت‌ها و اصول اخلاقی مردانه آن دوران– کانون روایت هستند. همان‌طور که گفته انگیزه او برای این انتقام‌جویی یک مسئله ناموسی است. در طول مسیر انتقام، مخاطب با آنچه در ذهن نویسنده اثر -مسعود کیمیایی- در جریان هستند آشنا می شود. اینکه دنیا برای حضور توأمان خیر و شر ظرفیت ندارد. ایدئولوژی ای که با هنر زنده یاد عباس کیارستمی در قالب پوستری ماندگار که شکلی هنرمندانه روایتگر تقابل درون و بیرون، ابعاد روانشناسانه ی شخصیتها و هویت فرهنگی جامعه وقت ایران است. هدف از ساخت یک اثر سینمایی صرفاً به موفقیت در بازه زمانی اکران آن خلاصه نمی‌شود و ماندگار شدن آن در تاریخ سینما نیز اهمیت دارد. همین موضوع باز هم لزوم توجه به طراحی پوستر فیلم را خاطرنشان می‌کند، چرا که طراحی پوستر خلاقانه فیلم می‌تواند تا سال‌ها در نظر اهالی سینما ماندگار شود.